Με το παρόν κείμενο επιθυμώ να παρουσιάσω ορισμένες σκέψεις γύρω από την διεργασία της ψυχαναλυτικής ψυχοθεραπείας καθώς και τον ρόλο και την λειτουργία του θεραπευτή στο ψυχοθεραπευτικό ταξίδι ενός ανθρώπου. Στην βάση και ουσία της η ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία είναι ένα συναισθηματικό βίωμα το οποίο δεν είναι πάντα εύκολο να αποτυπωθεί σε λόγια. Πιστεύω, ωστόσο, ότι παρά το γεγονός ότι αυτή η συναισθηματική εμπειρία δεν μπορεί να κατανοηθεί και να εξιστορηθεί λεκτικά, μπορούμε να πούμε κάτι το οποίο θα είναι βοηθητικό για τον αναγνώστη και κυρίως κάτι το οποίο μπορεί να δώσει στον απλό μη ψυχαναλυτικά εκπαιδευμένο άνθρωπο πληροφορίες χρήσιμες γύρω το ψυχαναλυτικό ταξίδι.
Ο σκοπός λοιπόν του εν λόγω κειμένου είναι να φωτίσει κάποιες πτυχές του ταξιδιού αυτού και να παρουσιάσει ορισμένες από τις συγκινήσεις και τις δυσκολίες που ενέχει ένα τέτοιο εγχείρημα. Στην προσπάθεια μου να παρουσιάσω όσο πιο γλαφυρά και ζωντανά μπορώ κάτι από την ψυθεραπευτική διαδικασία, θα χρησιμοποιήσω τον μύθο του Θησέα και της Αριάδνης ο οποίος αποτυπώνει, κατά την άποψη μου, αρκετά από τα δυναμικά του ψυχοθεραπευτικό άθλου και τα οποία θα προσπαθήσω να σκιαγραφήσω στις επόμενες σελίδες.
Ο μύθος του Θησέα και της Αριάδνης
Σύμφωνα με την αρχαία Ελληνική μυθολογία ο βασιλιάς της Κρήτης Μίνωας κήρυξε πόλεμο στους Αθηναίους με σκοπό να τους τιμωρήσει επειδή σκότωσαν τον γιό του. Ο Μίνωας κατάφερε να νικήσει τους Αθηναίους στον πόλεμο και τους επέβαλε μία πολύ σκληρή ποινή: να στέλνονται κάθε εννιά χρόνια εφτά νέοι Αθηναίοι και εφτά νέες Αθηναίες στην Κρήτη όπου θα κατασπαράζονται από τον Μινώταυρο, ένα μυθικό τέρας με σώμα ανθρώπου και κεφάλι ταύρου ο οποίος ζούσε μέσα στον Λαβύρινθο. Ο Θησέας οργισμένος με την εξαιρετικά σαδιστική και ντροπιαστική αυτή τιμωρία που επέβαλε ο βασιλιάς Μίνωας στους Αθηναίους πήρε την θέση ενός από τους εφτά νέους που ήταν να προσφερθούν ως θύματα στον Μινώταυρο και σάλπαρε για την Κρήτη με σκοπό να σκοτώσει τον μυθικό αυτό τέρας.
Το εγχείρημα του Θησέα, ωστόσο, ήταν ιδιαίτερα ριψοκίνδυνο. Ο ίδιος γνώριζε ότι ακόμη και αν κατάφερνε να σκοτώσει τον Μινώταυρο, δεν θα μπορούσε να ξεφύγει από τον Λαβύρινθο το οποίο είχε κατασκευάσει ο Δαίδαλος με ιδιαίτερη δεξιοτεχνία ώστε κανείς να μην μπορεί να δραπετεύει από εκεί. Το πρόβλημα αυτό του Θησέα έλυσε η νεαρή κόρη του Μίνωα, η Αριάδνη, η οποία ερωτεύτηκε τον νεαρό Αθηναίο και κατάφερε να τον σώσει καταφεύγοντας σε ένα τέχνασμα: του έδωσε ένα κουβάρι νήμα, τον περίφημο «Μίτο της Αριάδνης» τον οποίο ο Θησέας έδεσε στην είσοδο του λαβυρίνθου και τον ξετύλιγε καθόσον προχωρούσε μέσα στον λαβύρινθο. Μετά την θανάτωση του Μινώταυρου, ο Θησέας κατάφερε να ακολουθήσει τον Μίτο της Αριάδνης και να βγει από τον Λαβύρινθο.
Συμβολική ερμηνεία του μύθου
Πιστεύω ότι ο μύθος αυτός έχει μία ιδιαίτερη συμβολική σημασία. Το νόημα του μύθου αυτού, κατά την άποψη μου, είναι ότι όσο γενναίος και θαρραλέος κι αν είναι κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει από τους λαβυρίνθους της ζωής χωρίς μία αίσθηση προορισμού. Αναμφίβολά, το να αναζητήσει κανείς ψυχοθεραπεία και να αναμετρηθεί με τους Μινώταυρους που βρίσκονται στους λαβύρινθους της ψυχής τους είναι μία πράξη απαράμιλλου θάρρους. Η ψυχοθεραπευτική εργασία απαιτεί κουράγιο και ψυχικό σθένος καθώς είναι μία πράξη ηρωική. Πράγματι, το να μπορεί κανείς να κοιτάζει κατάματα τον εαυτό του και να παλεύει με τους εσωτερικούς του δαίμονες με σκοπό την απελευθέρωση του από αυτούς θεωρώ ότι είναι η επιτομή του ηρωισμού. Αυτό που δεν είναι πράξη ηρωισμού, ωστόσο, είναι το να ρίχνεται κανείς στην καρδιά της μάχης παρορμητικά και απερίσκεπτα. Διότι όσο θάρρος και αν βρίσκεται στην καρδιά ενός ανθρώπου, αν αυτό δεν ακολουθείται από μία αίσθηση προορισμού μπορεί να αποβεί καταστροφικό.
Αυτό είναι κάτι το οποίο αντιλήφθηκε ο Θησέας ο οποίος κατανόησε ότι το θάρρος από μόνο του δεν αρκούσε για να τον βοηθήσει να πετύχει τον σκοπό του. Χρειάζονταν μία κατεύθυνση, μα περισσότερο από όλα χρειάζονταν να κρατηθεί από κάτι. Ο μίτος της Αριάδνης δεν διαφέρει από το κράτημα του θεραπευτή. Κρατώντας τον μίτο της Αριάδνης ο Θησέας ένιωθε ασφάλεια καθώς γνώριζε τον δρόμο της επιστροφής. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στην ψυχοθεραπεία. Σαν άλλος Θησέας, ο θεραπευόμενος καλείται να περιηγηθεί στον δαιδαλώδη λαβύρινθο του ψυχισμού του και να αναμετρηθεί τους Μινώταυρους της δικής του ύπαρξης. Η περιήγηση σε έναν τόσο αχανή λαβύρινθο είναι τρομακτική χωρίς θα ήταν ιδιαίτερα τρομακτική αν δεν συνοδεύονταν από το θεραπευτικό κράτημα. Το θεραπευτικό κράτημα, όπως ο μίτος που έδωσε η Αριάδνη στον Θησέα, δίνει στον ασθενή την ασφάλεια ότι δεν θα χαθεί μέσα στον λαβύρινθο της ψυχοθεραπείας και αυτό από μόνο του οπλίζει την ψυχή του με το απαραίτητο κουράγιο ούτως ώστε να ολοκληρώσει τον άθλο της ψυχοθεραπείας.
Δεν είναι λίγοι οι άνθρωποι που αισθάνονται χαμένοι μέσα στον λαβύρινθο της δικής τους ύπαρξης. Χαμένοι, αβοήθητοι και απελπισμένοι έρχονται σε εμάς με σκοπό να βοηθηθούν και να ανακτήσουν την ελπίδα τους. Κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει από τους λαβύρινθους της δικής του ύπαρξης χωρίς αίσθηση προορισμού και κατεύθυνσης. Περισσότερο από όλα, ωστόσο, κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει από τον λαβύρινθο της εσωτερικής του πραγματικότητας αν δεν είναι διατεθειμένος να σηκώσει στις πλάτες του το φορτίο της ύπαρξης του. Μόνον όταν ο άνθρωπος είναι διατεθειμένος να γίνει ο ηνίοχος της ίδια του της ζωής και να αναλάβει την ευθύνη του εαυτού του μπορεί να αλλάξει. Το ίδιο συμβαίνει και στην ψυχοθεραπεία. Η θεραπεία συνήθως ξεκινά όταν ο ασθενής συνειδητοποιεί ότι είναι υπεύθυνος για την ζωή του και ότι πρέπει να δώσει τις δικές του μάχες.
Ο ρόλος του ψυχοθεραπευτή
Αυτό δεν σημαίνει ότι ο ασθενής είναι μόνος του στην δύσκολη αυτή μάχη της ψυχοθεραπείας. Όπως ο Θησέας είχε την πολύτιμη βοήθεια της Αριάδνης, έτσι και ο ασθενής έχει την βοήθεια του θεραπευτή. Ο θεραπευτής δεν δίνει την μάχη εκ μέρους του ασθενούς, αλλά ως άλλη Αριάδνη τον βοηθά να ξετυλίξει τον μίτο της ζωής του και να πορευτεί με ασφάλεια στον λαβύρινθο της ζωής και του ασυνειδήτου του. Για αυτό δεν είναι ποτέ βοηθητικό να παρέχονται συμβουλές και άμεση βοήθεια στον ασθενή. Όταν ο θεραπευτής είναι είτε πολύ συμμετοχικός στην θεραπεία, είτε κάνει την δουλειά εκ μέρους του ασθενή τότε ασυνείδητα ευνουχίζει τον ασθενή καθώς του στερεί την ικανότητα να παλέψει για τον εαυτό του και να αναλάβει την ευθύνη της ζωής του. Για αυτό είναι απαραίτητο ο θεραπευτής να έχει ολοκληρώσει ο ίδιος την δική του ανάλυση, καθώς έτσι γνωρίζει ότι με λίγοι μόνον ενθάρρυνση οι άνθρωποι είναι ικανοί να καταφέρουν περισσότερα από όσα μπορούν να φανταστούν.
Δεν είναι λίγες οι φορές που οι ασθενείς μου απελπίζονται και θυμώνουν μαζί μου όταν δεν τους λέω τι να κάνουν. Σε πολλές περιπτώσεις έρχονται σε κατάσταση πανικού ζητώντας άμεσα βοήθεια. Όντας θεραπευτής η πρώτη μου παρόρμηση είναι να πω ή να κάνω κάτι βοηθητικό το οποίο να βγάλει τον ασθενή από την δυσμενή συνθήκη στην οποία βρίσκεται. Γνωρίζω όμως, ότι αυτό που είναι βραχυπρόθεσμα ανακουφιστικό, δεν είναι πάντα μακροπρόθεσμα ωφέλιμο. Όταν επιβιώσουμε και οι δύο από την δυσφορία, τον πανικό και τον θυμό ο ασθενής καταλαβαίνει ότι η πρόθεση μου δεν ήταν να του στερήσω την βοήθεια, αλλά να τον βοηθήσω με τον ουσιαστικότερο τρόπο που μπορώ.
Οι περισσότεροι άνθρωποι που έρχονται σε εμάς δεν είχαν ποτέ κάποιον να πιστέψει σε αυτούς. Η αυτοεκτίμησή τους είναι τσακισμένη και πιστεύουν ότι δεν μπορούν να καταφέρουν τίποτε. Είναι μεγάλη ανακούφιση και ευχάριστο σοκ όταν διαπιστώνουν ότι εγώ πιστεύω σε αυτούς πολύ περισσότερο από όσο οι ίδιοι πιστεύουν στον εαυτό τους και ότι είμαι εκεί όχι με τρόπο ευνουχιστικό, αλλά με τρόπο υποστηρικτικό. Όπως η Αριάδνη με τον περιβόητο μίτο της διασφάλισε την επιστροφή του Θησέα, έτσι και ο ρόλος ο δικός μου είναι να διασφαλίσω ότι ο ασθενής δεν θα χαθεί μέσα στον λαβύρινθο του νου του μετά την αναμέτρηση με τους Μινώταυρους που δεσπόζουν εκεί μέσα.
Αντιμέτωποι με τους “Μινώταυρους” του ασυνειδήτου
Θεωρώ ότι το ψυχοθεραπευτικό ταξίδι παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με το ταξίδι του Θησέα στην Κρήτη , την περιήγηση του μέσα στον Λαβύρινθο και κυρίως την αναμέτρηση με τον Μινώταυρο. Ο Θησέας εθελοντικά και με περισσή γενναιότητα πήρε την θέση του στο πλοίο που σάλπαρε για την Κρήτη με σκοπό να διορθώσει την αδικία που γίνονταν εις βάρος της Αθήνας. Στον ίδιο βαθμό ο θεραπευόμενος σαλπάρει για την νήσο της ψυχικής του πραγματικότητας για να διορθώσει τις αδικίες που γίναν νωρίτερα στην ζωή του. Όπως ο Θησέας επιθυμούσε μέσα από το ταξίδι του στην Κρήτη να αλλάξει την μοίρα των νεαρών Αθηναίων που αβοήθητοι θυσιάζονταν στον Μινώταυρο, έτσι και ο θεραπευόμενος επιθυμεί μέσα από το δικό του θεραπευτικό ταξίδι να αλλάξει την μοίρα της ζωής του και να βάλει τέλος στα συναισθήματα αβοηθησίας που τον κυριεύουν. Όπως αρχικά ο Θησέας, έτσι και ο θεραπευόμενος νιώθει τρόμο, απόγνωση και απελπισία. Ο Θησέας ένιωθε αβοήθητος απέναντι στον τυραννικό και άδικο κανόνα του βασιλιά Μίνωα, ενώ ο θεραπευόμενος νιώθει απελπισία και αβοηθησία για αυτό που βιώνει ως μία ανείπωτη εσωτερική αδικία. Ο Θησέας αποφάσισε να αναμετρηθεί με τον Μινώταυρο μέσα στον λαβύρινθο του Δαιδάλου, ενώ ο αναζητητής της θεραπείας αποφασίζει να αναμετρηθεί με τα κάθε λογής μυθικά τέρατα που δεσπόζουν στους δαιδαλώδεις λαβύρινθους της ψυχικής του πραγματικότητας. Και αυτό είναι η επιτομή του ηρωισμού.
Προσωπικά θεωρώ ότι η ψυχοθεραπεία ομοιάζει με ένα είδος άθλου. Οι περισσότεροι και οι περισσότεροι είμαστε οικείοι σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό με τους άθλους που σκιαγραφούνται με λυρικότητα στην αρχαία ελληνική γραμματεία. Αυτό που συγκινούσε την ψυχή του αρχαίου Έλληνα στην εξιστόρηση ενός άθλου δεν ήταν τόσο ο άθλος καθέ αυτός, όσο η ικανότητα του ήρωα να ξεπεράσει τους φόβους του και να αναμετρηθεί με κάτι που μέχρι την αναμέτρηση βίωνε μεγαλύτερο και ισχυρότερο από τον ίδιο. Το δέος που προκαλεί μία ηρωική πράξη δεν έρχεται από το κατόρθωμα το ίδιο, αλλά από την υπερνίκηση του φόβου και το ψυχικό σθένος που χρειάστηκε να δείξει ο ήρωας. Για αυτό πιστεύω ότι η αναζήτηση ψυχοθεραπείας είναι μία πράξη ηρωική. Ένας είδος άθλου για την ολοκλήρωση του οποίου χρειάζεται να χαλυβδώσει ο ήρωας-θεραπευόμενος την ψυχή του με θάρρος και κουράγιο.
Γράφοντας αυτά, θα ήταν αμέλεια να μην αναφερθώ και σε ένα ακόμη χαρακτηριστικό που μας συγκινεί όταν διαβάζουμε για μία ηρωική πράξη και αυτό είναι τα χαρακτηριστικά των ηρώων. Οι ήρωες δεν είναι άνθρωποι με υπερφυσικές δυνάμεις, αλλά όντα ανθρώπινα της διπλανής πόρτας. Άνθρωποι τρωτοί και ευάλωτοι όπως όλοι μας που αποφάσισαν να παλέψουν για την ζωή και να μην καταρρεύσουν από τις αντιξοότητες της ζωής. Κόντρα στην κοινή γνώμη, ο ήρωας δεν είναι ατρόμητος. Ο ήρωας είναι ο φοβισμένος άνθρωπος που κατάφερε να συγκρατήσει μέσα του τον φόβο, να επιβιώσει αυτού και να τον χρησιμοποιήσει για να να βγει ορμητικά στην ζωή. Ο ηρωικός άνθρωπος λέει ναι ακόμη και στις μεγαλύτερες δυσκολίες ακόμη κι όταν γνωρίζει το σθένος που χρειάζεται για να τις αντιμετωπίσει. Το σθένος και το ψυχικό κουράγιο αποτυπώνεται με τον γλαφυρότερο τρόπο στην φράση ενός Γάλλου στρατηγού του 17 αιώνος, του Μαρεσάλ ντε Τουρέν, ο οποίος κάθε φορά που πήγαινε στην μάχη και έτρεμε από τον φόβο του έλεγε στον εαυτό του: «Σαρκίο τρέμεις; Θα έτρεμες πολύ περισσότερο αν ήξερες που σε οδηγώ».
Ο ήρωας δεν αποκηρύσσει την συναισθηματική του πραγματικότητα. Δεν απαρνείται τον φόβο του. Ο ήρωας αγκαλιάζει τον φόβο του και αποδέχεται την ευαλωτότητά του. Η αποδοχή του φόβου και της ευαλωτότητας συνιστούν από τα μεγαλύτερα παράδοξα της ηρωικής στάσης. Σαφώς, δεν χρειάζεται κανείς να υιοθετήσει την εξαιρετικά αυστηρή, σχεδόν σαδιστική στάση του Γάλλου στρατηγού απέναντι στον φοβισμένο του εαυτό, αλλά να είναι περισσότερο υποστηρικτικός στο κομμάτι του εαυτού του που φοβάται. Ο ήρωας είναι αυτός ο οποίος μπορεί να «κρατήσει» μέσα του τα ανυπόφορα άγχη της ζωής χωρίς να καταρρέει. Ο Θησέας φοβόταν να περιηγηθεί στον λαβύρινθο και να αντιμετωπίσει τον Μινώταυρο, αλλά η ηρωική του στάση απελευθέρωσε τόσο τον ίδιο όσο και τους δύσμοιρους νέους Αθηναίους από τον άδικο θάνατο. Στον ίδιο βαθμό ο θεραπευμένος είναι λογικό να φοβάται να εισέλθει στον λαβύρινθο της ψυχοθεραπείας και να αντιμετωπίσει τους Μινώταυρους της ψυχικής του πραγματικότητας. Αλλά αυτή η ηρωική του στάση και αναμέτρηση που τον απελευθερώνει από το μέχρι τότε αβοήθητο της ύπαρξης του.