Ο σκοπός του παρόντος κειμένου είναι να προυσιάσει σκέψεις γύρω από τη συμβολή της μητέρας στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του παιδιού κατά τον πρώτο χρόνο της ζωής του. Η εμπειρική έρευνα μας έχει δείξει ότι ο πρώτος χρόνος ζωής είναι ο καθοριστικότερος για την ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού και της ψυχικής του υγείας, οι οποίες διαμορφώνονται σχεδόν εξ’ολοκλήρου μέσα από την αλληλεπίδραση με τη μητέρα.
Η διαπίστωση αυτή έχει στρέψει το ενδιαφέρον των ειδικών ψυχικής υγείας στο να ερευνήσουν το ρόλο που παίζει η μητέρα στην ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού. Προτού όμως εξερευνήσουμε το ρόλο της μητέρας θα πρέπει να κάνουμε μία σύντομη γνωριμία μαζί της.
Ο σκοπός της γνωριμίας αυτής είναι να παρουσιάσει την «πραγματική» μητέρα απογυμνωμένη από διάφορες αντιλήψεις και στερεότυπα. Ως ψυχολόγοι, έχουμε καθήκον να παρουσιάσουμε μία πιο ρεαλιστική εικόνα της μητέρας. Συνεπώς, οφείλουμε να είμαστε δίκαιοι προς τις μητέρες και να αναγνωρίσουμε την αναντικατάστατη συμβολή τους στην δημιουργία της ζωής κι έτσι να απελευθερώσουμε τη «γυναίκα που καταπιέζεται από τη μητέρα», όπως συμβαίνει στις περισσότερο πατριαρχικές κοινωνίες. Για τον λόγο αυτό, θα πρέπει να σταματήσουμε να περιορίζουμε την μητρότητα στην παθολογία της και να την προσεγγίσουμε ως αυτό που πραγματικά είναι: ένα είδος τέχνης.
Μητέρα, κατά αυτόν τον τρόπο, σημαίνει δημιουργία και ζωή. Είναι το πρόσωπο που φέρει το παιδί στη ζωή και παράλληλα του δίνει ζωή και υπόσταση. Η μητέρα εισάγει το βρέφος στη ζωή. Για αυτό στην ψυχανάλυση μητέρα δεν είναι απαραίτητα αυτή που γεννά, αλλά το πρόσωπο που φροντίζει τις ανάγκες του βρέφους και ανταποκρίνεται στην επίκλησή του. Είναι το πρόσωπο που γεμίζει το βρέφος με αίσθημα και επιθυμία για ζωή.
Το βρέφος έρχεται στον κόσμο απροστάτευτο και αδύναμο να επιβιώσει. Νιώθει αβοήθητο βιώνει ένα τρομερό άγχος αφανισμού: φοβάται ότι θα πεθάνει. Για να μπορέσει να επιβιώσει από τον τρομερό αυτό φόβο «προσκολλάται στην μητέρα» και δημιουργεί μία πολύ στενή σχέση μαζί της όντας απόλυτα εξαρτημένο από αυτή.
Γνωρίζουμε επίσης μέσα από έρευνες ότι οι πρώτοι μήνες ζωής του βρέφους δεν διαφέρουν ιδιαίτερα από την ενδομήτρια ζωή: το βρέφος συνεχίζει να είναι συγχωνευμένο με τη μητέρα όπως όταν βρίσκονταν μέσα στη μήτρα. Τις πρώτες εβδομάδες της ζωής δε μπορεί καν να αντιληφθεί ότι υπάρχει κάποιος άλλος έξω από αυτό: αισθάνεται ότι οι ανάγκες του καλύπτονται με ένα μαγικό τρόπο. Αισθάνεται ότι είναι παντοδύναμο. Ο ρόλος της μητέρας στο στάδιο αυτό της ανάπτυξης του βρέφους είναι να ανταποκριθεί στην παντοδυναμία του βρέφους. Τι σημαίνει όμως πρακτικά αυτό;
Το να ανταποκριθεί η μητέρα στην παντοδυναμία του βρέφους σημαίνει να ικανοποιήσει επαρκώς τις ανάγκες του οι οποίες είναι αρχικά σωματικές. Η προσωπικότητα του βρέφους χτίζεται πάνω στην υγιή αλληλεπίδραση του με τη μητέρα και στην ικανοποίηση των αναγκών αυτών. Όταν ικανοποιούνται οι ανάγκες του το βρέφος βιώνει ένα αίσθημα ασφάλειας και αγάπης. Αν μπορούσαμε να βάλουμε λόγια στο στόμα του αυτά ενδεχομένως να ήταν τα ακόλουθα: «υπάρχω γιατί με αγαπούν και με φροντίζουν». Όταν όμως οι ανάγκες του ματαιώνονται, τότε αισθάνεται ότι θα πεθάνει και βιώνει έντονο άγχος.
Για αυτόν τον λόγο τον πρώτο χρόνο της ζωής η μητέρα θα πρέπει να δίνει τα πάντα στο παιδί χωρίς όρια και να προσπαθεί να ικανοποιεί τις ανάγκες του σε τροφή, ζεστασιά και φροντίδα στο μέγιστο δυνατό. Είναι πολύ σημαντικό, ωστόσο, να επιτρέπει η μητέρα στο παιδί να εκφράζει και να επικοινωνεί τις ανάγκες του τις οποίες θα πρέπει να μπορεί να διαχωρίζει από τις δικές της. Το τελευταίο προϋποθέτει την ικανότητα της μητέρας να αφουγκράζεται τις ανάγκες του βρέφους και να είναι διαθέσιμη για αυτές. Απαραίτητη προϋπόθεση για αυτό είναι η μητέρα να μπορεί να αποδεχτεί και να αντέξει τη δυσφορία και το κλάμα του βρέφους και να προσπαθήσει να καταλάβει αυτό που προσπαθεί να της επικοινωνήσει.
Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η ικανοποίηση των αναγκών του βρέφους του δίνει μία αίσθηση ότι το αγαπούν και αυτό θα αποτελέσει τη βάση πάνω στην οποία θα σχηματιστεί η προσωπικότητα του. Ένα βρέφος που έλαβε αγάπη από τη μητέρα του, θα μεγαλώσει επιθυμώντας να δώσει πίσω στους άλλους κάτι από την αγάπη που έλαβε. Αντίθετα, ένα βρέφος που στερήθηκε αγάπης, θα περάσει το υπόλοιπο της ζωής του αναζητώντας μάταια να πάρει την αγάπη που δεν πήρε.