Η μεγαλύτερη τραγωδία στην ζωή ενός ανθρώπου είναι ότι διασχίζει το ξέφωτο της ύπαρξης, φτάνοντας πολλές φορές στην δύση αυτής, του χωρίς να προλάβει να γνωρίσει τον εαυτό του. Το μέγεθος της τραγωδίας αυτής διατυπώνεται με τον λακωνικότερο τρόπο μέσα από τον αφορισμό του Σωκράτη, ο οποίος με την φράση «ὁ δὲ ἀνεξέταστος βίος οὐ βιωτὸς ἀνθρώπῳ» τονίζει ότι μπορεί κανείς να ζήσει πραγματικά μόνον όταν εξετάζει τη ζωή του και γνωρίσει τον εαυτό του.
Ακολουθώντας την διδασκαλία του Σωκράτη, ο Πλάτωνας απεικόνισε την άγνοια του ανθρώπου για την ψυχική του πραγματικότητα μέσα από τον μύθο του σπηλαίου. Ο σημερινός άνθρωπος, όντας πλήρως αποξενωμένος από τον εαυτό του, δε διαφέρει από τον δεσμώτη του Πλάτωνα: ζει φυλακισμένος κάτω από τον μανδύα της ψυχικής του πραγματικότητας βιώνοντας μόνο τις σκιές των συναισθημάτων του.
Πάντοτε μου άρεσε να παρομοιάζω το ψυχοθεραπευτικό ταξίδι με την Πλατωνική αλληγορία του Σπηλαίου: περνάμε την ζωή μας αλυσοδεμένοι στην άβυσσο του ασυνειδήτου μας και το μόνο που μπορούμε να δούμε είναι οι σκιές της ψυχικής μας πραγματικότητας. Οι ‘σκιές’ αυτές είναι η μοναδική πραγματικότητα που μπορούμε να αναγνωρίσουμε. Κι αυτό ήταν το μεγαλύτερο ναρκισσιστικό πλήγμα που προξένησε στον πολιτισμό μας αργότερα ο Freud, ο οποίος επισήμανε, δικαίως, ότι ο άνθρωπος δεν είναι τόσο ελεύθερος όσο νομίζει ότι είναι. Με άλλα λόγια, αυτό που ο Freud ήθελε να πει είναι ότι δεν γνωρίζουμε τόσο καλά τον εαυτό μας όσο νομίζουμε. Ο άνθρωπος προσπαθεί εις μάτην να τρέξει μακρυά από την ψυχική του πραγματικότητα, αλλά, όπως πολύ όμορφα το διατύπωσε ο Νίτσε, «όσο κι αν τρέξει μακριά, όσο κι αν τρέξει γρήγορα, τρέχει μαζί του και η αλυσίδα».
Πώς όμως μπορούμε να απελευθερώσουμε τον άνθρωπο από τις αλυσίδες του; Με ποιον τρόπο μπορεί να γνωρίσει τον εαυτό του έτσι ώστε να αποκτήσει η ζωή του νόημα;
Ο καλύτερος τρόπος, κατά την άποψη μου, να γνωρίσει κανείς τον εαυτό του είναι η ψυχοθεραπεία. Φυσικά υπάρχουν πολλά είδη ψυχοθεραπείας, το καθένα από τα οποία βασίζεται σε διαφορετική φιλοσοφία και ανήκει σε διαφορετική σχολή σκέψης. Θα αναφερθώ, ωστόσο, συγκεκριμένα στην ψυχαναλυτικά προσανατολισμένη ψυχοθεραπεία, η οποία έχει να κάνει κυρίως με τη διερεύνηση του ασυνειδήτου.
Οι περισσότεροι άνθρωποι που ξεκινούν ψυχοθεραπεία αποζητούν και να ξεφορτωθούν και έτσι να εξαφανίσουν επώδυνα συναισθήματα. Επιζητούν να αποτινάξουν από πάνω τους τα ‘νοσηρά’ κομμάτια του εαυτού τους. Επιθυμούν να αποβάλουν τμήματα του εαυτού τους που τους ταλαιπωρούν. Αναζητούν το ‘πως’ χωρίς να θέλουν να μάθουν το ‘γιατί’. Η ψυχοθεραπεία όμως απαντά στο ‘γιατί’ της ανθρώπινης ύπαρξης. Και μόνον αυτός που έχει βρει το «γιατί» μπορεί να οδηγηθεί και στο ‘πως΄. Ο θεραπευόμενος πρέπει να είναι διατεθειμένος να παλέψει με τις αντιστάσεις και τους φόβους του, περνώντας μέσα από αυτό το επώδυνο ταξίδι που οδηγεί στο ‘γιατί’. Συνεπώς, μια σωστή ψυχοθεραπεία πρέπει να οδηγεί τον θεραπευόμενο σε μία όσο το δυνατόν βαθύτερη κατανόηση του τι γίνεται μέσα του.
Πράγματι, η ψυχοθεραπεία είναι ένα ταξίδι ανακάλυψης και ενδεχομένως επαναδημιουργίας του εαυτού. Ένα ταξίδι όπου ο θεραπευόμενος θα πρέπει να είναι οπλισμένος με απαράμιλλο θάρρος και κουράγιο να περάσει μέσα από τις κερκόπορτες της ύπαρξης του. Ένα ταξίδι όπου ο ταξιδιώτης πρέπει να φανεί γενναίος και να αγνοήσει τα κελεύσματα των σειρηνών που ουρλιάζουν μέσα του να εγκαταλείψει και να γυρίσει στη στεριά και στην ασφάλεια του.
Πάντοτε θεωρούσα ότι μια σωστή, μακρά και σε βάθος ψυχοθεραπεία ομοιάζει σε πολλά με το μακρύ και επώδυνο ταξίδι επιστροφής του Οδυσσέα στην Ιθάκη. Στην πραγματικότητα το ψυχοθεραπευτικό ταξίδι ενέχει παρόμοιες, απειλές, συγκινήσεις και ανακαλύψεις με το ταξίδι του Οδυσσέα. Είναι ένα ταξίδι γεμάτο κινδύνους και απώλειες τις οποίες ο θεραπευόμενος, σαν άλλος Οδυσσέας, στωικά υπομένει μέχρι να καταφέρει να επιστρέψει στην προσωπική του Ιθάκη.
Η προσωπική Ιθάκη ενός ανθρώπου είναι η ψυχική του πραγματικότητα. Για να μπορέσει όμως ένας άνθρωπος να αντικρίσει την συναισθηματική του πραγματικότητα, θα πρέπει να υποβληθεί, όπως και ο Οδυσσέας, σε αυτό το εξαιρετικά μακρύ και επώδυνο ταξίδι. Σε ένα ταξίδι με αλλεπάλληλες απώλειες, συνοδευόμενες από πένθος και οδύνη. Όπως ο Οδυσσέας έχασε τους συντρόφους του, έτσι και ο θεραπευόμενος καλείται να χάσει μέσα από το ψυχοθεραπευτικό ταξίδι τις ναρκισσιστικές του πεποιθήσεις, φαντασιώσεις και ψευδαισθήσεις παντοδυναμίας που τον συντρόφευαν σε όλη του τη ζωή. Και η απώλεια αυτή είναι εξαιρετικά επώδυνη, μα συνάμα αναγκαία.
Ένα ωστόσο ένα ταξίδι όπου ο ταξιδιώτης δεν είναι μόνος. Έχει κι αυτός, όπως είχε και ο Οδυσσέας τους συντρόφους του, έναν έμπιστο και πιστό συνοδοιπόρο που είναι συνάμα και ξεναγός. Κάποιον ο οποίος έχει διαβεί ξανά αυτό το μονοπάτι. Κάποιον ο οποίος έχει ξεφύγει από την πλάνη του σπηλαίου και έχει δει το φως. Κάποιον που γνωρίζει τις κακοτοπιές του ταξιδιού. Αυτόν που διευκολύνει το ταξίδι της ανακάλυψης του εαυτού: τον θεραπευτή. Αυτόν που δε προσφέρει μαγικές λύσεις. Αυτόν που δεν εξαφανίζει μαγικά τον πόνο, αλλά στηρίζει τον ταξιδιώτη στο να υπομείνει τον πόνο.Ο θεραπευτής συντροφεύει τον θεραπευόμενο σε όλο αυτό το μακρύ ταξίδι, το οποίο ωστόσο ο θεραπευόμενος καλείται να ολοκληρώσει μόνος του.
Κι αυτός είναι και ο τελικός στόχος της ψυχοθεραπείας: να γίνει ο άνθρωπος πατέρας και μητέρα του ίδιου του του εαυτού. Η ζωή είναι δύσκολη και η ψυχοθεραπεία, η οποία μιμείται την ζωή, είναι δύσκολη εξίσου. Δεν θα μπορούσε να είναι άλλωστε ευκολότερη. Για αυτό, όπως είχα γράψει και σε προηγούμενο κείμενο ο στόχος μας ως θεραπευτές είναι να βοηθήσουμε τους θεραπευόμενους να μεταφερθούν από την ψευδαίσθηση της ωκεάνιας ευτυχίας και την παγίδα του «ζειν ηδονικώς» στην τέχνη του «υποφέρειν εποικοδομητικώς».
Και τι σημαίνει να υποφέρει κανείς εποικοδομητικά; Σημαίνει να μπορεί να σηκώνει στις πλάτες του το μεγαλύτερο δυνατό φορτίο που του επιτρέπουν οι δυνάμεις του χωρίς να καταρρέει. Να έχει αναπτύξει ανοχή στην ματαίωση τέτοια που να του επιτρέπει να αντέξει τις δυσκολίες που έρχονται στο διάβα του. Να έχει αναπτύξει χώρο μέσα του να φιλοξενήσει τα δεινά της ζωής. Να έχει μετατρέψει την ψυχή του σε θάλασσα, η οποία μπορεί να χωρέσει μέσα της πολλά βρώμικα ποτάμια χωρίς να αλλοιώνεται η ίδια. Μα κυρίως, σημαίνει να μπορεί να αντέχει τον εαυτό του. Η ψυχοθεραπεία δεν αλλάζει απαραίτητα το ποιος είσαι: σου μαθαίνει να τροποποιείς κάποιες ακατέργαστες πτυχές του εαυτού σου, ώστε να μπορείς να αντέξεις τον εαυτό σου. Κι αν μπορείς να αντέξεις τον εαυτό σου, αν μπορείς να εναρμονιστείς και να θέσεις κάτω από εθελοντικό έλεγχο το δικό σου σκοτάδι, τότε μπορείς να ανεχτείς και το σκοτάδι των άλλων γύρω σου.
Η ψυχοθεραπεία είναι ένα ταξίδι δύσκολο, όπου ο ταξιδιώτης καλείται να περάσει μέσα από δύσβατα μονοπάτια, μονοπάτια πρωτόγνωρα που δεν έχει ξαναβαδίσει. Μονοπάτια γεμάτα κακοτοπιές, πόνο και θλίψη. Αλλά αν έχει κουράγιο να βαδίσει αυτά τα μονοπάτια, αν μπορέσει να υπομείνει τις κακοτοπιές και τις φουρτούνες, θα οδηγηθεί στο ξέφωτο της γνώσης, όπου ο ταξιδιώτης θα καταφέρει να βγει από τη λήθη και θα καταφέρει αυτό που είναι ίσως ένας από τους σημαντικότερους λόγους να παλεύει κανείς στη ζωή: να γίνει ο άνθρωπος ο ηνίοχος της ύπαρξης του